Tarihe farklı pencerelerden bakmayı seven biri olarak bugün sizlerle zihnimi uzun zamandır meşgul eden bir konuyu konuşmak istiyorum: “Osmanlı’da ilk kanun nedir?” Bu sorunun cevabı, sadece kuru bir tarih bilgisinden ibaret değil; aksine toplumların adalet arayışına, yöneticilerin vizyonuna ve insanların yaşam biçimine kadar uzanan derin bir yolculuk…
Osmanlı’da İlk Kanun: Bir Devletin Adaletle Tanışması
Erkeklerin Nesnel Gözünden: Devletin Düzeni ve Yapısal İhtiyaç
Erkek bakış açısı genellikle tarih söz konusu olduğunda daha veri odaklı, daha nesnel ve kurumsal gerçekliklere bağlı olur. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı’da ilk kanun, yalnızca bir hukuk belgesi değil, büyüyen bir imparatorluğun ayakta kalması için atılmış zorunlu bir adımdı.
1299’da küçük bir beylik olarak kurulan Osmanlı, kısa sürede Anadolu ve Balkanlar’a yayılan bir devlete dönüştü. Bu büyüme beraberinde karmaşayı da getirdi. Farklı gelenekler, farklı dini uygulamalar ve farklı toplumsal kurallar aynı çatı altında birleşmişti. Bu karmaşayı çözmek için ise Fatih Sultan Mehmet döneminde çıkarılan Kanunnâme-i Âl-i Osman, bir dönüm noktası oldu.
Verilere göre bu kanun, devlet yönetiminden ceza hukukuna, miras hukukundan toprak düzenlemelerine kadar geniş bir yelpazeyi kapsıyordu. Erkeklerin objektif değerlendirmesiyle bu, Osmanlı’nın “merkeziyetçi” yapısının temel taşıydı. Devlet artık sadece fetheden bir güç değil, adalet dağıtan bir kurum hâline gelmişti. Kurallar yazılı hâle getirilmiş, belirsizlikler ortadan kaldırılmış, her bireyin hakkı ve sorumluluğu netleştirilmişti.
Kadınların Duygusal Gözünden: İnsan Hayatına Dokunan Yasalar
Kadın bakış açısı ise çoğu zaman olaylara yalnızca tarihî veri olarak değil, insan hikâyeleri ve toplumsal etkiler açısından yaklaşır. Bu bakış açısına göre Osmanlı’da ilk kanun, insanların hayatına dokunan bir güvenceydi. Çünkü adalet, yalnızca devlet düzeni için değil, sıradan halkın huzuru için de gerekliydi.
Fatih Sultan Mehmet’in Kanunnâme’si, insanların günlük yaşamını derinden etkiledi. Mesela miras hukukunun yazılı hâle gelmesi, aile içinde yaşanan tartışmaları azalttı. Ceza hukukundaki düzenlemeler, suç oranlarının düşmesine ve güvenliğin artmasına yol açtı. Vergi düzenlemeleri, halkın yükünün adil bir şekilde dağıtılmasını sağladı.
Bu yönüyle ilk kanun, sadece bir devlet aracı değil; insanların güven içinde yaşayabilmesi için bir sığınak hâline geldi. Kadınların duygusal gözünden bakıldığında bu kanun, halkın devletle kurduğu bağın derinleşmesini sağladı. Artık insanlar padişahı yalnızca bir hükümdar olarak değil, adaletin temsilcisi olarak görüyordu.
Farklı Yaklaşımların Ortasında Ortak Bir Gerçek
Gelin şimdi birlikte düşünelim: Devlet düzeni mi daha önemli, yoksa insanların huzuru mu?
Erkeklerin veri odaklı yaklaşımına göre Osmanlı’da ilk kanun, imparatorluğun uzun ömürlü olmasının temel sebebiydi. Kanunsuz bir devlet, karmaşaya mahkûmdu.
Kadınların empatik bakışına göre ise bu kanun, bireylerin güven içinde yaşamasını sağlayarak devlete olan bağlılığı artırdı. Halkın gönlünde yer etmeyen bir devlet, uzun süre ayakta kalamazdı.
Belki de her iki bakış açısı da haklıydı. Çünkü devletin gücü, sadece düzen kurmasından değil, o düzenin insanların hayatına dokunmasından geçiyordu.
Tartışmayı Büyütelim: Sizce Ne Daha Önemli?
Bugün hâlâ aynı sorularla karşı karşıyayız: Yasalar sadece düzen sağlamak için mi var, yoksa insan hayatına dokunmak için mi?
Bir devlet, ilk kanununu çıkarırken halkın kalbine mi inmeli yoksa soğuk bir düzen makinesi gibi mi davranmalı?
Osmanlı’nın ilk kanunu olan Kanunnâme-i Âl-i Osman, bu iki yaklaşımın mükemmel bir birleşimiydi. Hem düzen sağladı hem de insanların kalbine dokundu. Belki de bu yüzden, Osmanlı İmparatorluğu yüzyıllar boyunca dimdik ayakta kaldı.
Sonuç olarak, tarihin sayfalarına yalnızca kanunlar değil, o kanunların ardındaki insan hikâyeleri de kazınır. Ve belki de bu yüzden, Osmanlı’da ilk kanunun anlamı sadece hukukta değil, insanlığın adalet arayışında gizlidir.